Geneza. Na początku XIV w. rozognił się spór angielsko-francuski na tle lenn angielskich na kontynencie: Flandrii, Akwitanii i innych. Dodatkowo spór ten nałożył się na rywalizację dwóch stronnictw arystokratycznych o władzę w samej Anglii. Podzieliła ona także rodzinę królewską: króla Edwarda II (1307-1321) i jego żonę Izabelę. Izabela schroniła się wówczas we Francji, gdzie uzyskała wojskowe i pieniężne wsparcie, gdyż sama była córką króla francuskiego Filipa IV.
Po zbrojnym powrocie królowej do Anglii, Edward II musiał abdykować i został aresztowany. Tron zaś przypadł w 1321 r. jego synowi, niepełnoletniemu jeszcze Edwardowi III (1327-77). Faktyczną władzę, do czasu jego pełnoletności, sprawowała matka wraz ze swym stronnictwem, do czasu przejęcia samodzielnych rządów w Anglii w 1330 r. przez Edwarda III w wieku 18 lat.
Gdy król Francji Filip VI skonfiskował lenne królestwo Gujenny (Akwitania), będące wasalną własnością królów angielskich, wtedy młody, ambitny Edward III zaczął domagać się od Francji nie tylko swych praw do byłych lenn angielskich na terenie Francji, lecz także uznania go w ogóle za sukcesora korony francuskiej, jako że był po matce księciem francuskiej dynastii Kapetyngów. Postanowił wyegzekwować swe pretensje dynastyczne w drodze wojny, którą rozpoczął w 1337 r. Trwała ona, z przerwami, przez ponad sto lat, do 1453 r. i przeszła do historii pod nazwą wojny stuletniej.
Dużą rolę w konflikcie francusko-angielskim odgrywały także motywy ekonomiczne. Anglia sprowadzała z Akwitanii wielkie ilości wina, z Bretanii sól, a z Flandrii produkty sukiennicze. Równocześnie cała produkcja sukna w hrabstwie Flandrii opierała się na imporcie wełny angielskiej. Stąd kupcy i rzemieślnicy flandryjscy opowiedzieli się po stronie króla angielskiego i wzniecili powstanie przeciwko profrancuskiej polityce hrabiego, władcy Flandrii. Wojna francusko-angielska podsycana też była przez odwieczne zatargi szkocko-angielskie, w których Francja wspierała Szkotów. Wzmagało to wolę parlamentu angielskiego do finansowania kosztownych wypraw wojennych na kontynent francuski.
Królestwo Angielskie było czterokrotnie mniejsze i ludniejsze od Królestwa Francuskiego, także znacznie biedniejsze, ale lepiej zarządzane, jednolite politycznie, ze stabilnymi finansami królewskimi. Miało dobrze zorganizowaną i zdyscyplinowaną armię, a rycerze, mieszczanie, chłopi, zainteresowani łupami, chętnie brali udział w zamorskich wyprawach
Klęski Francuzów. Po śmierci w 1328 r. Karola IV Pięknego, który nie pozostawił męskiego potomka, szlachta francuska obrała królem Filipa VI Walezjusza (1328-50). Miał on wtedy 37 lat, prowadził aktywną politykę międzynarodową, bliskie kontakty łączyły go zwłaszcza z papieżem Janem XXII w Awinionie i z Luksemburgami, panującymi w Rzeszy Niemieckiej i w Czechach. Dążąc do centralizacji władzy i terytoriów francuskich w królestwie, w 1337 r. postanowił przejąć Akwitanię, lenno angielskich królów. Stało się to powodem wieloletniej wojny francusko-angielskiej.
Pierwsze dwa lata wojny upłynęły stronom na przygotowaniach armii i zabiegach dyplomatycznych o pozyskanie sojuszników wśród innych państw europejskich. Królowi angielskiemu, Edwardowi III, udało się zawrzeć sojusze z niemieckimi władcami państw reńskich i zdobyć wpływy we Flandrii, w której wybuchło powstanie antyfrancuskie, zakończone wypędzeniem profrancuskiego hrabiego z kraju i zawarciem traktatu sojuszniczego z Anglią. Lecz ich wsparcie było niewielkie i w walkach na lądzie Anglicy nie osiągnęli żadnych sukcesów. Natomiast bitwa stoczona na morzu u wybrzeży Flandrii w czerwcu 1340 r. zakończyła się prawie całkowitym zniszczeniem floty francuskiej. Dało to Anglikom możliwość swobodnego przekraczania Kanału La Manche. Ich wojska wylądowały wtedy we Flandrii, poczym splądrowały przygraniczne terytoria francuskie. Po dwuletnim rozejmie działania wojenne wznowione zostały w 1345 r., gdy wojska angielskie wylądowały w Bretanii, gdzie w wyniku wewnętrznych sporów o sukcesję, doszło do wybuchu wojny domowej, trwającej potem 23 lata. Wojska angielskie wzięły w niej udział, tworząc w Królestwie Bretońskim swe bazy wypadowe.
W połowie 1346 r. zorganizowana została przez Edwarda III kolejna wyprawa wojenną. Ok. 20 tys. armia angielska lądowała w Normandii i ruszyła pochodem w głąb Francji, grabiąc i pustosząc północne prowincje kraju. Do pierwszej większej bitwy lądowej doszło 26 sierpnia 1346 r. pod Crecy niedaleko Amiens. Mimo znacznej przewagi liczebnej wojsk francuskich, zwyciężyli w niej Anglicy dzięki sprawnej taktyce obronnej i walijskim łucznikom, którzy ze swych długich łuków razili atakującą ciężkozbrojną jazdę francuską gradem strzał. Po bitwie Anglicy, po wielomiesięcznym oblężeniu, zajęli port Calais niedaleko sojuszniczej Flandrii, który stał się ich główną bazą wypadową w wojnie. Potem nastąpił wieloletni rozejm z powodu straszliwej epidemii dżumy (czarna śmierć), jaka spustoszyła prawie wszystkie kraje południowej i zachodniej Europy. Dżuma, nieurodzaje i klęska głodu w ciągu kilku lat spowodowały śmierć blisko 1/3 populacji Francji.
Dopiero w 1355 r. Anglicy podjęli nową ekspedycję wojenną z Akwitanii w kierunku portów na Morzu Śródziemnym, grabiąc bogatą prowincję Langwedocję. W następnym roku niewielka kilkutysięczna armia angielska podjęła podobny grabieżczy wypad w centralnej Francji. Uwieńczony on został 19 września wielką bitwą pod Poitiers, która znów zakończyła się klęską rycerstwa francuskiego, zdziesiątkowanego przez łuczników walijskich. Tym razem Francuzi przegrali głównie z powodu ukształtowania terenu, jakie zmusiło ciężkozbrojne rycerstwo francuskie do walki pieszej i rozproszenia swych sił. Ponadto dostał się do niewoli król francuski Jan II Dobry (1350-64), który potem przez cztery lata więziony był w zbytku i przepychu w angielskich zamkach. W niewoli podpisał tzw. traktat londyński, przyznający m.in. całą Akwitanię Anglikom.
Klęski wojenne spowodowały powstanie we Francji opozycji mieszczańskiej i feudalnej, które razem wystąpiły z hasłami walki ze złymi rządami królewskimi. Pojednały się jednakże z dworem królewskim, po wybuchu rebelii chłopskiej w północno-zachodnich prowincjach, grabionych przez bandy zaciężnych żołnierzy.
Wg układu pokojowego, zawartego w 1360 r. w Calais, Francja miała zapłacić Anglii wielki okup, w zamian Edward III rezygnował z tronu francuskiego. Królowie obu państw nie dotrzymali jednak podjętych zobowiązań. Zresztą Jan II Dobry zmarł w 1364 r, po nim królem został jego wnuk Karol V Mądry (1364-80). Nowy król, chorowity i fizycznie niedołężny, rządził jednakże roztropnie, otoczył się intelektualistami i uczonymi, z których rad korzystał w swych absolutystycznych rządach. Rozbudował administrację królewską w prowincjach, wprowadził stałe podatki, odbudowując w ten sposób skarbiec koronny, zorganizował zawodową armię, wprowadził na jej uzbrojenie artylerię, zadbał też o odbudowę fortyfikacji i warownych zamków a także popierał rozwój nauki i sztuki oraz rozbudowę Paryża.
W 1369 r. Karol V Mądry ogłosił konfiskatę angielskiej Akwitanii i wznowił działania wojenne przeciwko garnizonom angielskim. Tym razem Francuzi byli lepiej przygotowani do wojny i mimo, że nie dochodziło do większych starć, powoli odzyskiwali terytorium, wcześniej zajęte przez wojska angielskie. W ciągu 6 lat walk Anglia utraciła wszystkie swe posiadłości i zdobycze we Francji z wyjątkiem portu Calais i przybrzeżnych części Akwitanii i Normandii. W 1375 r. zawarty został w Brugii rozejm na dwa lata, w czasie którego zmarł król angielski Edward III i jego syn Edward, książę Akwitanii.
Po wznowieniu wojny w 1377 r. Francuzi kontynuowali wypieranie z kontynentu Anglików, którym zostały już tylko ufortyfikowane porty Calais, Brest, Cherbourg, Bordeaux i Bajonne. Były one wszak dogodnymi bazami wypadowymi, zagrażającymi nadal Francji nowymi najazdami. Ale oba kraje trapiły kryzysy gospodarcze, nieurodzaje, epidemie, anarchia i grabieże band żołnierskich. Oba królestwa nie miały więc sił, by kontynuować wojnę i 2-letni rozejm, zawarty w Brugii, odnowiony w 1389 r., trwał 37 lat, przerywany jedynie lokalnymi operacjami przy zaangażowaniu niewielkich sił. W ich wyniku Anglicy wycofali się z Cherbourga (1394) i Brestu (1397). W międzyczasie zmieniali się panujący na tronach, we Francji królem został Karol VI Szalony (1380-1422), w Anglii Ryszard II (1377-1399), po nim Henryk IV Lancaster (1399-1413). W 1396 r. doszło nawet do pojednania obu królów Karola VI i Ryszarda II, który ożenił się nawet z córką Karola.
W czasie Wojny Stuletniej po raz pierwszy w Europie zastosowana została artyleria, zapożyczona na Wschodzie. Pierwsi użyli jej Anglicy pod Crecy, natomiast Francuzi pierwsi utworzyli stałą armię. Wszystko to kosztowało i spowodowało wprowadzenie nowych podatków pogłównego i podymnego w obu krajach, a we Francji dodatkowo podatku od soli. Były one powodem szeregu buntów oraz powstań chłopskich, a w Paryżu i w miastach Flandrii doszło do buntów ludności mieszczańskiej. Ponadto przewlekła wojna miała swój wpływ na ukształtowanie się nowych form sprawowania władzy. W Anglii narodził się dwuizbowy Parlament, a we Francji instytucja Stanów Generalnych, jako przedstawicielstwa stanowego ludności kraju.
W czasie panowania we Francji Karola VI, początkowo przez kilka lat, wobec jego niepełnoletności, rządy regencyjne sprawowali jego stryjowie. Potem, po ujawnieniu choroby umysłowej króla, o władzę walczyły dwa stronnictwa, reprezentujące rody Burgundzki oraz Orleański (i Armaniacki). Po skrytym zabójstwie przywódcy orleańskiego doszło w 1411 r. do wojny domowej obu obozów. Wykorzystując te wewnętrzne zatargi książąt francuskich, w 1412 r. w Normandii ponownie wylądowały oddziały angielskie, które bez oporu przeszły do Bordeaux, będące dotąd w rękach angielskich. Król angielski Henryk IV planował kolejną wyprawę wojenną, ale w związku z jego śmiercią, odłożona została ona na dwa lata.
W międzyczasie rządy w Paryżu przejęli, w krwawych walkach, Burgundczycy. Zwołane Stany Generalne miały zaproponować reformy w Królestwie, lecz po rebelii rzemieślników (głównie rzeźników) władzę przejęli z kolei Armaniacy. Nowy król angielski Henryk V (1413-1422), w przymierzu z Burgundią, wznowił we wrześniu 1415 r., po dwuletnich dyplomatycznych pertraktacjach, otwartą wojnę przeciwko Francji. Armia angielska wylądowała znów w Normandii, po czym w bitwie 25 października pod Azincourt Francuzi doznali sromotnego pogromu, tracąc 10 tys. rycerskiej szlachty. W zawartym w 1420 r., w następstwie tej klęski, układzie pokojowym w Troyes, Karol VI Szalony wydziedziczył z praw do tronu francuskiego własną dynastię Walezjuszy, Francja została rozczłonkowana na księstwa i podporządkowana Anglii. Jedynie na niewielkim terytorium nad Loarą i wokół Orleanu tlił się francuski opór.
Obaj królowie angielski Henryk V i francuski Karol VI zmarli w 1422 r. Następcą Henryka V został jego jednoroczny syn, Henryk VI, jako król “podwójnej monarchii”. Natomiast syn Karola VI, delfin Karol VII, utrzymał władzę jedynie na niewielkiej części Francji, której Anglicy nie byli w stanie okupować
Dziewica Orleańska. W 1429 r. na zamku następcy tronu, Karola, zjawiła się 17-letnia wiejska dziewczyna, Joanna d’Arc, oświadczając, że miała widzenie św. Michała, patrona Francji, i innych świętych, którzy nakazali jej przepędzić Anglików z Francji. Delfin przydzielił jej wielotysięczną armię, którą poprowadziła do walki z Anglikami, przebrana w zbroję rycerską i z własnym białym sztandarem z wizerunkiem Boga i lilią. Entuzjazm Jo
anny udzielił się wojskom francuskim, faktycznie odbiły one, oblężony przez Anglików, Orlean oraz zajęły Raims, kontrolowany przez Burgundczyków, sprzymierzonych z Anglikami. W tamtejszej katedrze królewskiej nastąpiła koronacja Karola VII (1429-61).
Od tego czasu kolejne miasta i enklawy Francji zaczęły wyzwalać się spod okupacji angielskiej. Lecz Joanna d’Arc, uwięziona przez Burgundczyków, dostała się do angielskiej niewoli i wyrokiem sądu Inkwizycji kościelnej została, pod zarzutem heretyczki i czarownicy, spalona 30 maja 1431 r. na stosie, na targu rybnym w Rouen na oczach tłumu gawiedzi. Przy czym król Karol VII nie poczynił żadnych starań, by ją uwolnić lub wykupić. Dopiero po 24 latach wymógł na papieżu przeprowadzenie procesu rehabilitacyjnego, w którym Joanna d’Arc oczyszczona została z oskarżeń o herezję. Kanonizowana została przez Kościół w 1920 r.
Walki wojsk francuskich z okupantami angielskimi trwały, z przerwami i z różnym natężeniem, do 1444 r., gdy zawarty zostało zawieszenie broni w Tours. W trakcie kilkuletniego rozejmu Francja dźwignęła się z ruin wojennych, zostały zreformowane jej armia, finanse i administracja; zmniejszone obciążenia podatkowe, zlikwidowane zbrojne bandy rabusiów, a król Karol VII Walezy podporządkował sobie zbuntowane księstwa. W 1451 r. Anglicy wyparci zostali z ostatnich terenów zajmowanych we Francji, z Normandii i Gujenny, z wyjątkiem miasta Calais, które utrzymali do 1558 r.. W 1453 r. wreszcie Stuletnia Wojna pomiędzy Anglią i Francja została zakończona, choć nie został zawarty żaden traktat pokojowy, a królowie angielscy długo jeszcze nosili tytuł królów francuskich
Burgundia, Szwajcaria. Znaczącą rolę w wojnie odegrało Księstwo Burgundii, będące lennem francuskim, a zajmujące w połowie XIV w. terytorium na płd.-wschód od Paryża przy granicy z Rzeszą Niemiecką. Z początkiem XV w. księstwo powiększyło się, dzięki spadkom i zakupom, o tereny Luksemburgii, Flandrii i Brabancji, późniejsze Niderlandy, które były lennami niemieckimi. Odtąd książęta burgundzcy znaleźli się wśród najbogatszych ludzi, a ich wystawny dwór i rządy stały się wzorcem dla władców absolutnych Europy.
W wojnie stuletniej Burgundia współdziałała z Anglią przeciwko Francji. W ugodzie pokojowej z królem francuskim Karolem VII w 1435 r. w Arras, Burgundia uwolniła się od zależności lennej od Francji. Zaś w wyniku koneksji dynastycznych Niderlandy i wschodnia część Księstwa Burgundzkiego stały się po 1477 r. domeną niemieckich Habsburgów, co stało się potem zarzewiem długoletnich konfliktów francusko-habsburgskich.
Na początku XIII w. Habsburgowie niemieccy próbowali także podporządkować sobie liczne drobne państewka w Alpach Szwajcarskich, które rozdzielały habsburgskie terytoria Dolnej Nadrenii z Tyrolem. Skuteczny opór stawili im chłopi, którzy w kilku powstaniach, pod wodzą Wilhelma Tella, wywalczyli w 1291 r. powstanie Konfederacji Szwajcarskiej, niezależnej od Rzeszy niemieckiej. W 1513 r. Konfederacja przekształciła się w niepodległe państwo republikańskie Związek Szwajcarski. Zasłynęło ono wkrótce z bitnej zaciężnej piechoty “do wynajęcia”, uzbrojonej w halabardy, miecze i rusznice.
Dynastia Walezjuszy
Panowanie pierwszych pięciu królów dynastii Walezjuszy przypadło na okres wojny stuletniej między Francją a Anglią. Rozpoczęła się ona w czasie panowania Filipa VI (1328-50), a zakończyła w tym samym 1453 r., w którym Konstantynopol zdobyty został przez Turków. Stało się to za panowania króla Karola VII Walezjusza (1429-61), który potem ostatnie lata swych długich rządów poświęcił na odbudowę kraju, zrujnowanego przez wojnę. W tymże czasie jego syn Ludwik prawie 20 lat rządził samodzielnie w prowincji Delfinat w południowej Francji. Odsunął on tam od władzy urzędników królewskich i powołał niezależny parlament, po przez który sprawował władzę. Karol VII nie mógł tolerować zaistniałej secesji dużej prowincji i wysłał do niej królewskie wojska dla przywrócenia swej władzy. Syn uciekł wtedy do Burgundii, uzyskując tam azyl i wsparcie ze strony władcy księcia Filipa Dobrego.
Księstwo Burgundii w połowie XV w. obejmowało jeszcze terytorium Flandrii, uzyskane przez koneksje dynastyczne, i stanowiło bogate i zasobne państwo. Istniało tam wiele dużych, doskonale prosperujących, miast z rozwiniętą produkcją tkanin, miedzi, żelaza, wyrobów ze złota, soli i win. Przez wielkie porty Antwerpii, Brugii i Gandawy prowadzony był ożywiony handel z całą Europą. Po śmierci Karola VII, powrócił do Francji i przejął dziedziczny tron, jego syn, Ludwik.
Ludwik XI (1461-83). Swe panowanie rozpoczął od ambitnych planów reorganizacji administracji i finansów państwa. M.in. zorganizował po raz pierwszy w państwie stałą pocztę i stałą armię zaciężną. Nie uchronił się jednak od poważnych błędów, które spowodowały bunt części feudalnych możnowładców i odłączenie się w 1465 r. Normandii i Bretanii od Francji. Po trzech latach, działając przezornie, i wygrywając spory między swymi wrogami, król odzyskał prowincję Normandii. Natomiast Bretania wróciła do Francji w 1491 r. po małżeństwie jego syna Karola z księżną Anną Bretońską.
Równocześnie coraz większym zagrożeniem stawało się dla Francji Księstwo Burgundii, w którym od 1467 r. panował ambitny Karol Zuchwały (Śmiały). Zamierzał on powiększyć terytorium swego księstwa i zakupił od Habsburgów Alzację. Przeciwko jego dalszym zabiegom również o francuską Szampanię i niemiecką Lotaryngię zawiązała się liga antyburgundzka pomiędzy Ludwikiem XI, cesarzem niemieckim Fryderykiem III i Konfederacją Szwajcarską. Z drugiej strony Burgundia sprzymierzyła się z Anglią i w Calais wylądowała 30-tys. armia Edwarda VI. Lecz Ludwikowi udało się zawrzeć pokój z Anglikami za cenę wypłacania corocznej daniny. Francuzi mogli więc skupić się na wojnie z Burgundczykami i w 1477 r. doszło do decydującej bitwy pod Nancy, w której zaciężne oddziały bitnych górali szwajcarskich przesądziły o klęsce wojsk burgundzkich. W bitwie tej Karol Zuchwały został zabity, co stało się zaczątkiem późniejszego rozpadu Księstwa Burgundzkiego.
W następnych latach panowania Ludwika XI Francja przeżywała szybki, niczym nie zakłócony, rozwój gospodarczy. Ok. 1470 r. w Paryżu po raz pierwszy zastosowany został wynalazek druku. Powiększyło się terytorium królestwa, wpierw w 1480 r., po śmierci króla Neapolu, o Andegawenię i Prowansję, później po przez zbrojną aneksję, o Flandrię, zaś w 1482 r. po śmierci sukcesorki Księstwa Marii Burgundzkiej, o prowincję Burgundii. Reszta tego księstwa tj. Holandia przypadła wtedy niemieckim Habsburgom. W ten sposób samodzielne państwo burgundzkie przestało istnieć.
Na dworach i zamkach odbywały się turnieje rycerskie, uczty, rozprzestrzeniły się szeroko misteria, to jest przedstawienia legend religijnych w formie żywych obrazów. Rozpowszechniły się szeroko kult maryjny, nabożeństwa maryjne, msze wotywne, modlitewniki ku czci Marii Panny, a także pielgrzymki do miejsc związanych z objawieniem się cudów i nawiedzeniami postaci świętych.
Ludwik XI zmarł w 1483 r. pozostawiając Francję jako mocarstwo europejskie.
Karol VIII (1483-98) przejął tron francuski po śmierci swego ojca, mając 13 lat. Do czasu jego pełnoletności władzę regencyjną sprawowała jego starsza o 9 lat siostra Anna. Stało się to przyczyną buntu książąt Bretanii i Orleanu oraz dwuletniej (głupiej) wojny miedzy Bretanią a Francją. Skończyła się ona serią zwycięstw rycerstwa francuskiego i ożenkiem Karola VIII z Anną, córką bretońskiego władcy, Franciszka II. W ten sposób, po jego śmierci, Bretania, jako wiano Anny, powiększyło Królestwo Francuskie.
W 1492 r. ambitny Karol VIII upomniał się także o koronę Księstwa Neapolu, jako sukcesor po panującej tam wcześniej dynastii Andegawenów. Na Półwyspie Apenińskim było wiele małych państw politycznie i wojskowo słabych, choć bogatych gospodarką i kulturą. Stanowiły więc one dla Francji łakomy, i wydawało się że łatwy, łup do zdobycia.
Starannie przygotowana przez Karola VIII 35-tys. ekspedycja wojskowa rozpoczęła się w lutym 1494 r. Przez Księstwo Mediolanu i Państwo Kościelne Francuzi przeszli za zgodą księcia Lodovico Sforza i papieża Aleksandra VI Borgia. W Toskanii wsparli rewolucję i przepędzili Medyceuszów. Również w opierającej się Florencji spowodowali upadek rządów Piotra Medyceusza i przywrócili republikę pod przewodem dominikańskiego kaznodziei G. Savonaroli, reformatora religijnego, wielkiego przeciwnika bogactwa duchowieństwa i władzy papieskiej. Równocześnie zajęli Księstwo Neapolu, a Karol ogłosił się królem Neapolu i Jerozolimy, przyjął też tytuł cesarza Bizancjum od Andreasa Paleologa, bratanka ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI, w zamian za przyznanie Andreasowi dożywotniej renty.
Jednak wkrótce zawiązana została przez papieża antyfrancuska Święta Liga z udziałem Wenecji, Mediolanu, Państwa Kościelnego, króla Hiszpanii i Sycylii Ferdynanda i cesarza niemieckiego Maksymiliana I. Po walkach, toczonych ze zmiennym szczęściem, Francja utrzymała wprawdzie Mediolan i Genuę, ale straciła Neapol. Zaś Savonarola, na którego papież Aleksander VI rzucił klątwę, po kilku latach, gdy nie było już Francuzów na półwyspie, został aresztowany i spalony na stosie. Po kilkunastu latach upadła również Republika Florencji, w której z powrotem rządy objęli Medyceusze,.
Karol VIII zginął w wypadku w 1498 r., nie pozostawiając potomków męskich, gdyż trzej jego synowie zmarli wcześniej w wieku dziecięcym. Jego następcą został jego kuzyn, po poślubieniu wdowy królewskiej Anny Bretońskiej, książę Ludwik Orleański z dynastii Walezjuszy, jako Ludwik XII.
Ludwik XII (1498-1515), prawnuk Karola V Mądrego, który przejął tron francuski po Karolu VIII, kontynuował jego zaborcze wojny na Półwyspie Apenińskim. W 1499 r. podbił Księstwo Mediolańskie, czyniąc zeń prowincję francuską, zaś w 1501 r. jego wojska zajęły Neapol, w 1509 r. Wenecję, w 1512 r. odniosły zwycięstwo pod Rawenną nad wojskami hiszpańskimi i papieskimi. Zostały jednakże wyparte z tych miast w 1514 r. przez armie nowej Świętej Ligi, zawiązanej przez papieża Juliusza II, obejmującej Wenecję, kantony szwajcarskie, Hiszpanię i Anglię.
Ludwik XII zmarł na dezynterię w 1515 r., nie pozostawiając męskich potomków.
Franciszek I (1515-47). Również kolejny monarcha francuski Franciszek I Walezy zaangażował się z pasją w wojnę o terytoria włoskie. Zdobycie północnej Italii było dla Francji bardzo cenne, zarówno ze względu na walory gospodarcze jak i znajdujące się tam znaczące ośrodki nauki i sztuki włoskiej. Stały się one wówczas kanwą rozwoju nowej epoki w kulturze europejskiej, zwanej Odrodzeniem lub Renesansem. Dotyczył on wszystkich dziedzin działalności ludzkiej: literatury, muzyki, malarstwa, rzeźby, architektury. W pierwszym rzędzie nowe idee i prądy kultury i sztuki renesansu włoskiego przeniknęły do Francji. Król Franciszek I stał się gorącym ich orędownikiem i mecenasem, sprowadzając do Francji wielu malarzy, rzeźbiarzy, poetów i filozofów włoskich. M. in. na królewskim dworze w Amboise działał Leonardo da Vinci.
W swej pierwszej wojnie w Italii Franciszek I miał za sojuszników jedynie Szwajcarów, okresowo Wenecję. Zabiegał wprawdzie o pomoc Turcji, Polski Jagiellonów i neutralność Anglii Henryka VIII, lecz bez rezultatu. Natomiast koalicja Świętej Ligi rozrosła się niepomiernie i objęła Hiszpanię, Rzeszę Niemiecką, Flandrię oraz część państw włoskich: Neapol, Florencję i Państwo Kościelne. Wojna rozpoczęła się od ataku sojuszników Franciszka I na Nawarrę Hiszpańską i Luksemburg. W odpowiedzi wojska cesarza Karola V Habsburga uderzyły na północną Francję, lecz bez większych osiągnięć, na Pireneje, odbijając Nawarrę i na Mediolan, który zajęły. Po wycofaniu się Wenecji z wojny, przekroczeniu Pirenejów przez Hiszpanów i zagrożeniu Paryża przez ekspedycję angielską, szala wojny przechyliła się na korzyść koalicji antyfrancuskiej. W lutym 1525 r. Francuzi ponieśli upokarzającą klęskę pod Pawią, a król Franciszek I wzięty został do niewoli i osadzony w więzieniu w Madrycie, zresztą w komfortowych warunkach. Uwolniono go dopiero po wielu miesiącach, po podpisaniu pokoju madryckiego, w którym zrzekł się praw do posiadłości włoskich i Burgundii oraz zwierzchnictwa nad Flandrią, Artois i in.
Mimo to Franciszek I w latach 1526-29 przeprowadził drugą wojnę o Mediolan, w 1536-38 trzecią, a w latach 1542-44 czwartą. W drugiej wojnie Francja występowała w koalicji z Wenecją, Państwem Kościelnym i Florencją oraz w sojuszu z Anglią. Wojska francuskie po zdobyciu Mediolanu, a ominięciu Rzymu, dotarły do Neapolu, którego nie potrafiły jednak zdobyć. Po szeregu porażkach skapitulowały, zdziesiątkowane dodatkowo przez zarazę. Wojnę zakończył pokój w Cambrai na warunkach łagodniejszych dla Francji, niż pokój madrycki. Trzecią wojnę o Mediolan rozpoczął Franciszek I po śmierci księcia Franciszka II Sforza i zajęciu księstwa przez Karola V. Toczyła się ona, ze zmiennym szczęściem, w Sabaudii, Prowansji i Niderlandach. Zakończyła rozejmem w Nicei, przy utrzymaniu status quo ante. Czwarta wojna rozgrywała się w Niderlandach, Luksemburgu, we Włoszech i na północy Francji, gdzie do wojny włączyła się Anglia. Udział w wojnie wzięła także Turcja, której flota, pospołu z okrętami francuskimi, zaatakowały Niceę w 1542 r. Ostatecznie wojny na Półwyspie Apenińskim pomiędzy Francją i Świętą Ligą a cesarzem niemieckim Karolem V Habsburgiem, zakończyły się w 1544 r. traktatem pokojowym w Crepy, przywracającym stan istniejący sprzed pierwszej wojny.
Pomimo prowadzenia kosztownych wojen, Francja rozwijała się pomyślnie gospodarczo. Licząc 15-18 milionów mieszkańców, była najludniejszym państwem w Europie. Franciszek I wprowadził podział kraju na 16 prowincji i usprawnił finanse państwowe. Dbając o splendor władzy, pobudował szereg wspaniałych zamków nad Loarą, rozbudował Luwr, dwór królewski przekształcił w salon monarchii, finansował biblioteki, wprowadził język francuski w miejsce łaciny do dokumentów urzędowych.
Rozwinęło się również rolnictwo dzięki wprowadzeniu pługów żelaznych do orki oraz specjalizacji upraw, zwłaszcza zbożowych i winogron, szeroko eksportowanych. Głównie w południowych prowincjach hodowcy utrzymywali duże stada bydła i owiec, wypasanych okresowo na łąkach i halach górskich. Zmieniała się struktura i gospodarka wsi z feudalnej na gospodarkę wolnorynkową, ziemia masowo przechodziła w ręce mieszczan i kupców, część z nich nabywała prawa szlacheckie.
W dwudziestych latach XV w. zaczął się we Francji rozwijać ruch hugenotów, jako odmiana niemieckiego ewangelizmu. Król Franciszek I początkowo przychylny nowinkom religijnym, potem uległ naciskom kół katolickich i parlamentu paryskiego, które domagały się bezwzględnego zwalczania wszelkich ruchów heretyckich. Z jego przyzwolenia w 1535 r. spalono na stosie w Paryżu sześciu zwolenników luteranizmu, a w 1545 r. dokonana została na południu Francji rzeź kilku tysięcy rodzin waldensów, stanowiących grupę religijną, powstałą jeszcze w drugiej połowie XII w., a nawiązującą do prostoty pierwotnych chrześcijan.
Po śmierci Franciszka I królem Francji został jego syn, Henryk.
Henryk II (1547-59). W okresie jego panowania, państwo nadal rozwijało się pomyślnie. Henryk II kontynuował styl rządzenia ojca i także dbał o splendor dworu monarszego. Pomagała mu w tym żona Katarzyna Medycejska, która kontynuując działalność teścia, utrzymywała na dworze grupy artystów włoskich, utrwalających wpływy Renesansu włoskiego we Francji. Zatrudniła też na swym dworze, jako medyka swoich synów, astrologa z Prowansji, Michela Nostradamusa, który napisał zbiór wierszowanych przepowiedni, przytaczanych do dziś.
W 1552 r. znów rozgorzała wojna w północnych Włoszech między Francją a Cesarstwem Niemieckim, gdy wojska francuskie wsparły rewoltę Sieny przeciwko cesarzowi Karolowi V. Odbiła się ona wkrótce echem we Flandrii, gdzie sprawował rządy Filip II Hiszpański i tam wojska francuskie doznały dużej klęski w 1557 r. pod Saint Quentin. W zawartym po niej traktacie pokojowym w 1559 r. w Cateau-Combresis, kończącym również włoskie wojny między obu mocarstwami, nastąpiły różne regulacje roszczeń dynastycznych. M.in. Henryk II zrzekł się wszelkich pretensji francuskich do Neapolu i Mediolanu, a Francja odzyskała port Calais, pozostały po wojnie stuletniej bastion angielski we Francji.
W czasie swego panowania, Henryk II starał się ograniczyć rozszerzanie się protestantyzmu we Francji. Wobec hugenotów, stosowano różnego rodzaju represje karne i w tym celu powołani zostali specjalni komisarze i Izba Karna przy Parlamencie Paryskim. Powstały w tym czasie dwa wielkie obozy-stronnictwa katolickie i protestanckie, wspierane przez poszczególne rody szlacheckie, walczące między sobą o realną władzę polityczną w kraju i prowincjach. Po ustaniu wojen zewnętrznych, napięcia i rywalizacja między nimi jeszcze bardziej wzrosły.
Henryk II zmarł w 1559 r. w wyniku wypadku podczas turnieju, po czym rządy przejęła, jako regentka, Katarzyna Medycejska, wobec niepełnoletniości ich syna, królewicza Franciszka II (1559-60)), a następnie, gdy on umarł na gruźlicę, również, jeszcze młodszego, 10-letniego Karola IX.
Karol IX (1560-74). Jego matka Katarzyna Medycejska, jako regentka, początkowo próbowała swymi edyktami łagodzić zwaśnione stronnictwa katolickie i protestanckie. Między innymi w edykcie ze stycznia 1562 r. zezwoliła na odbywanie nabożeństw hugenotów we wsiach. Jednak kilka miesięcy później zbrojny oddział księcia Franciszka Gwizjusza, przywódcy stronnictwa katolickiego, dokonał rzezi uczestników protestanckiego nabożeństwa w Wassy pod Paryżem. Ten krwawy incydent, w którym zabitych zostało ok. 80 osób, uważa się za początek wojen religijnych, jakie rozgrywały się potem we Francji, z przerwami, przez 36 lat.
Krwawe rozprawy na tle religijnym we Francji stały się pretekstem do interwencji obcych mocarstw. W obronie katolików opowiedział się król hiszpański Filip II, zaś królowa angielska Elżbieta I wsparła finansowo hugenotów, za co otrzymała od nich port Le Havre. Zamieszki religijne pogłębiały też narastające problemy gospodarcze i społeczne w państwie. Mimo to Katarzyna Medycejska zgodziła się wydać swą córkę za mąż za przywódcę protestanckiego księcia Henryka z Nawarry. Równocześnie, jako gorąca katoliczka, zamierzyła też ostatecznie rozprawić się z hugenotami.
W 1572 r. z jej inspiracji, i pod wpływem Gwizjuszów, młody Karol IX przyzwolił na krwawą rozprawę z hugenotami w Paryżu. Doszło do niej w nocy z 23/24 sierpnia, gdy żołnierze królewskiej gwardii szwajcarskiej znienacka napadli i, pospołu z podburzonym i uzbrojonym tłumem Paryżan, zabili w ciągu dwu dni ok. 3 tys. hugenotów, w tym wielu szlachciców, przybyłych do Paryża na ślub i wesele przywódcy hugenotów, Henryka, króla Nawarry. Zaś łącznie w pogromach, które trwały jeszcze przez cały wrzesień, zginęło wtedy we Francji ok. 30 tys. ludzi. Sam Henryk przeżył dzięki pomocy Małgorzaty.
Wydarzenia nocy św. Bartłomieja odbiły się szerokim echem w całej Europie. Wielu katolików (np. Filip II, król Hiszpanii) cieszyło się, a papież odprawił mszę dziękczynną. Natomiast środowiska protestanckie wyrażały niepokój i oburzenie. We Francji wojny religijne rozgorzały z nową mocą - teraz francuscy kalwini skierowali się nie tylko przeciw katolikom, a także przeciw królowi, wobec którego przedtem starali się być lojalni.
W 1574 r. Karol IX zmarł na gruźlicę. Tron po nim objął jego brat, Henryk, który w tym celu porzucił Polskę, gdzie przez kilka miesięcy sprawował, z wyboru elekcyjnego, władzę królewską.
Henryk III Walezy (1574-89) wrócił z Polski do Francji w trakcie trwania kolejnej wojny religijnej (1574-76). Nie mając pieniędzy na jej kontynuację, musiał pójść na szerokie ustępstwa wobec hugenotów. Potępił rzeź "Nocy św. Bartłomieja'' sprzed dwóch lat oraz zawarł w 1576 r. traktat pokojowy, w którym hugenoci uzyskali przyzwolenie na swobodę wiary i na udział w parlamentach prowincji. Faktycznie wiele miast hugenockich uzyskało wtedy niezawisłość od władzy królewskiej. Oburzeni tymi ustępstwami ultrasi katoliccy powołali zbrojną Ligę Katolicką, z zamiarem obalenia Henryka III i kontynuowania walki z hugenotami.
W 1577 r. wybuchła z kolei szósta już religijna wojna domowa, jaka trwała trzy lata. Protestanci stawiali zbrojny opór, a ich wojskami dowodził, ocalały z rzezi w czasie Nocy św. Bartłomieja, król Nawarry, Henryk. Odniósł on szereg zwycięstw nad wojskami Ligi Katolickiej, wspieranej finansowo przez króla Hiszpanii Filipa II i moralnie przez papieża Sykstusa V, który rzucił klątwę na niego. W 1585 r. rozpoczęła się nowa wojna religijna, zwana “wojną trzech Henryków”, gdyż kierowali nią katolik Henryk Gwizjusz, protestant Henryk z Nawarry i król Henryk III, który starał się o doprowadzenie do pokoju.
W 1588 r. gdy zbuntował się katolicki Paryż, Henryk III zwołał Stany Generalne w Blois. Przybyły na nie Henryk Gwizjusz został zamordowany, a równocześnie król i Henryk z Nawarry zawarli przymierze. Stało się to przyczyną ekskomuniki króla przez papieża Sykstusa V, a następnie jego śmierci z rąk fanatycznego mnicha dominikańskiego. Nowym królem Francji został król Nawarry, jako Henryk IV. Henryk III był bowiem bezdzietny, a najbliższym jego męskim krewnym, choć bardzo dalekim (21 stopień pokrewieństwa) był właśnie król Nawarry, Henryk Burbon. Zapoczątkował on dynastię królewską Burbonów, którzy panowali do 1830 r.
Tadeusz Binek
"Historia Francji"
www.tadeusz.binek.pl
